Επίθεση, άγια επίθεση
είναι για όλα η απάντηση.
Αν σε χτυπήσουν, χτύπα τους κι εσύ.
Χτύπα τους, πριν σε χτυπήσουν αυτοί.
Προστάτευσε τον εαυτό σου,
όλοι θέλουν το χαμό σου.
Μη σου παίρνουν τον αέρα,
όλοι θέλουνε φοβέρα.
Γίνε του βυθού η λέρα,
σκλήρυνε μέρα με τη μέρα.
Θάψε ό,τι νιώθεις ευθύς,
φίλος δεν υπάρχει κανείς.
Κάνε πέτρα την καρδιά,
κανείς δεν σε αγαπά.
Φέρσου σκληρά, σκληρά!
Γ.Κ. Αλεξάνδρου
«Οι νταήδες του βυθού και ο Ρομπέν των θαλασσών»
Η ιστορία του Ιερεμία (Αλεξάνδρου, 2011), ενός συναισθηματικού ξιφία στο βυθό της θάλασσας, ο οποίος υποφέρει από τα «Κοφτερά Χαμόγελα», τους νταήδες του βυθού, είναι μια ιστορία βίας με θύτες και θύματα. Είναι μια ιστορία σαν αυτές που τόσο γνώριμα συναντάμε στην καθημερινότητά μας.
Σε επίπεδο κοινωνικής αντίληψης, αυτού του είδους η επιθετικότητα, η οποία εντοπίζεται κυρίως μεταξύ αγοριών, αντιμετωπίζεται κάποιες φορές ως φυσιολογική ή ακόμα και ως αναγκαία για την ‘ενηλικίωση’ διαδικασία εντός της σχολικής κοινότητας (Γκουντσίδου, 2007).
Ο θύτης, το θύμα και οι άλλοι
Ο σχολικός εκφοβισμός ως φαινόμενο, δεν είναι κάτι αυθύπαρκτο ή αόριστο. Είναι σαν μια ταινία βίας και κακοποίησης που δίνει ρόλους στους εμπλεκομένους, οι οποίοι τους ακολουθούν δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο. Για να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε το φαινόμενο, θα πρέπει να αναλύσουμε τον κάθε ρόλο ξεχωριστά, γιατί και ο θύτης αλλά και το θύμα, στην ουσία τους, βρίσκονται στην ίδια θέση, είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Ο θύτης: «τύραννος» και νταής
Σύμφωνα με τον Olweus (2009), οι νταήδες χαρακτηρίζονται από επιθετικότητα, όχι μόνο προς τους συνομηλίκους, αλλά κάποιες φορές και προς τους ενήλικες – γονείς και εκπαιδευτικούς. Είναι παρορμητικοί, με ανάγκη κυριαρχίας προς τους άλλους και με ελλιπή ενσυναίσθηση προς τα θύματα. Παράλληλα, απορρίπτεται από τον ίδιο ερευνητή η εκδοχή τα άτομα αυτά να διακατέχονται από ανασφάλεια και άγχος, στο οποίο κατέληξε μέσω της χρήσης test ορμονών άγχους και προσωπικότητας. Αντίθετα θεωρεί ότι έχουν δυσανάλογα μεγάλη αυτοπεποίθηση, ενώ είναι δημοφιλή.
Ο Slee (1994) κατέληξε σε αντίθετα, συμπεράσματα, υποστηρίζοντας ότι οι νταήδες είναι άτομα με μέτρια αυτοπεποίθηση τα οποία δεν είναι ευχαριστημένα από το σχολικό περιβάλλον και δεν έχουν δημοτικότητα μέσα σε αυτό.
Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο των Carpenter και Ferguson, δίνει μια νέα οπτική στο θέμα. Υποστηρίζεται ότι οι νταήδες, είναι άτομα με αυτοπεποίθηση, τις περισσότερες φορές, καθώς λαμβάνουν λανθασμένα κοινωνικά μηνύματα από τους συνομηλίκους τους. Είναι γεγονός πως κανένα παιδί, υπό το φόβο του νταή, δεν θα εξέθετε την πραγματική του γνώμη, άρα προβάλλει μια στάση ‘αποδοχής’ ακόμα και μη συμμετέχοντας στον εκφοβισμό καθεαυτό.
Είναι σαν το παραμύθι των αδελφών Γκρημ ‘Η Χιονάτη και οι 7 νάνοι’. Ο νταής είναι η βασίλισσα, η μητριά της Χιονάτης, ενώ η σχολική κοινότητα είναι ο καθρέφτης. Κάθε πρωί η βασίλισσα ρωτούσε τον καθρέφτη: «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου στον τοίχο πάνω τώρα, ποια είναι η ωραιότερη σ’ ολόκληρη την χώρα»; Και ο καθρέφτης απαντούσε πάντα: «Εσύ είσαι.» (Αδελφοί Γκριμ, 1812)
Τα μάτια των ατόμων της σχολικής κοινότητας, είναι ο μαγικός καθρέφτης του νταή και η απόκρυψη της αληθινής γνώμης τους, είναι η απάντηση του καθρέφτη. Όταν ο νταής κοιτάζεται στον ‘καθρέφτη’ βλέπει την πλειοψηφία της σχολικής κοινότητας, είτε να τον ενισχύει (γελώντας ή βοηθώντας τον εκφοβισμό) είτε να μην τον εμποδίζει με ενεργητικό τρόπο (αγνοώντας τον). Με τον τρόπο αυτό, το λανθασμένο είδωλο που αντικατοπτρίζεται στον ‘καθρέφτη’ τον κάνει να συνεχίζει και να προσπαθεί να είναι «η ωραιότερη σ’ ολόκληρη τη χώρα», διεκδικώντας το με τον τρόπο που έχει μάθει. Οπότε η ‘Βασίλισσα’ διατηρεί την αυτοπεποίθησή της, μιας και δεν ‘αποκαθηλώνεται’ από τον κοινωνικό της περίγυρο.
Το θύμα: ο «στόχος»
Τα τυπικά θύματα χαρακτηρίζονται κυρίως από άγχος και ανασφάλεια, σε μέγεθος σαφώς πιο σημαντικό από τους συνομηλίκους τους. Από τους συμμαθητές τους χαρακτηρίζονται ως εσωστρεφή άτομα, μοναχικά και με ελάχιστους ή καθόλου φίλους (Ασημακόπουλος, Χατζηπέμος, Σουμάκη, Διαρεμέ, Γιαννακοπούλου, Τσιάντης, 2007). Εκτός από τα ψυχο-συναισθηματικά χαρακτηριστικά, έρευνες προσπάθησαν να συνδέσουν και τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, την εμφάνιση, με τη θυματοποίηση συγκεκριμένων ατόμων, χωρίς όμως να έχει αποδειχθεί κάτι τέτοιο.
Η διαφορετικότητα, ωστόσο, σε επίπεδο εξωτερικής εμφάνισης, χώρας καταγωγής ή ακόμα και άτομα με αναπηρία, στην περίπτωση που οι ίδιοι ιδιοσγκρασιακά, έχουν χαμηλό επίπεδο αυτοεικόνας, μπορεί να γίνουν στόχος αρνητικών συμπεριφορών.
Η κοινωνική απομόνωση που χαρακτηρίζει τα θύματα του εκφοβισμού, η οποία ίσως είναι και αλληλένδετη με την προ-εκφοβισμού εικόνα τους σε επίπεδο κοινωνικών δεξιοτήτων και χαμηλής αυτοπεποίθησης, συνδέεται με αδυναμία στο να ‘αντικρούσουν’ οποιαδήποτε επιθετική συμπεριφορά. Αρά γίνονται παθητικοί δέκτες αρνητικών συμπεριφορών (Banks, 1997) και ‘αντιδρούν’ με κλάμα ή με απόσυρση.
Οι άλλοι: ο ρόλος του παρατηρητή
Παρ’ όλο που πολλές φορές αμελείται, ο ρόλος των παρατηρητών είναι πολύ σημαντικός στη διατήρηση των ‘ισορροπιών’ για τα περιστατικά εκφοβισμού. Αν αναλογιστούμε ότι σε ποσοστό 85% είναι παρόντες, είτε παρατηρώντας, είτε συμμετέχοντας με πολύ δευτερεύοντα ρόλο ή ακόμα παρεμβαίνοντας, βοηθώντας τα θύματα, κατανοούμε ότι στη σχέση θύτης-θύμα, ο παρατηρητής αποτελεί τις περισσότερες φορές τον συνδετικό κρίκο.
Ο ρόλος και η στάση των παρατηρητών κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντική: εάν παραμείνουν παθητικοί αυξάνεται σε ένταση και διάρκεια η πράξη εκφοβισμού, αντίθετα, εάν αποδοκιμάσουν την ίδια πράξη, σε ένα ποσοστό μεγαλύτερο του 50% μπορούν να τη σταματήσουν.
Ο ρόλος της οικογένειας
Τα φαινόμενα του εκφοβισμού, οποιουδήποτε είδους, συνδέονται άμεσα με το οικογενειακό περιβάλλον και τις συνθήκες και καταστάσεις μέσα στις οποίες αναπτύσσεται και μεγαλώνει το κάθε παιδί. Ο ρόλος που επιλέγει να υιοθετήσει κάποιο άτομο σε τέτοιου είδους φαινόμενα, έχει να κάνει με τα προσωπικά βιώματα: τις συμπεριφορές που έμαθε από τα πρόσωπα αναφοράς και τις μεταξύ τους σχέσεις και αλληλεπιδράσεις.
Η οικογένεια είναι το πρώτο βήμα, το πρώτο μάθημα κοινωνικοποίησης του παιδιού, μέσα από την οποία μαθαίνει και εξελίσσει σε πρώτη φάση όλες εκείνες τις δεξιότητες που θα το εντάξουν στο κοινωνικό σύνολο. Σε περιπτώσεις που τα παιδιά γίνονται θύματα ενδο-οικογενειακής επιθετικότητας (Νέστορος, 1992), με οποιοδήποτε τρόπο, αργότερα δεν θα είναι ικανά να κάνουν υγιείς δεσμούς με τους συνομηλίκους τους. Θα μεταφέρουν αυτό το μοντέλο οικογενειακών-κοινωνικών σχέσεων στο περιβάλλον του σχολείου. Από την άλλη πλευρά, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως μια διαταραγμένη υιοθέτηση ρόλων μέσα στην οικογένεια μπορεί να οδηγήσει και αυτή σε μετέπειτα εμπλοκή του παιδιού σε φαινόμενα εκφοβισμού.
Συγγραφή: Γεωργία Βορίση BSc. SLT, MSc. Ψυχική Υγεία παιδιού, εφήβου, οικογένειας
Επιμέλεια: Δημήτρης Μπαλτούμας BSc. ΟΤ, MSc. Innovation Management
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξάνδρου, Γ.Κ. (2011). Οι νταήδες του βυθού και ο Ρομπέν των Θαλασσών. Αθήνα: Susaeta.
Baldry, A.C., & Farrington, D.P. (2000). Bullies and delinquents: personal characteristics and parental styles, J. Community Applied Soc., 10, 17 – 31.
Elliott, M. (2009). Τι κάνεις όταν σ’ έχουν βάλει στο μάτι! Αθήνα: Αδελφοί Βλάσση
Γκουντσίδου, Β. (2007) Το φαινόμενο bullying και πως να το αντιμετωπίσετε. Επιτροπή Κοινωνικής Πολιτικής Α.Π.Θ. (διαθέσιμο στο http://www.auth.gr/students/services/spc/resources/Bullying_greyscale.pdf)
Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε. Αθήνα: ΕΨΥΠΕ.
Ασημακόπουλος, Χ., Χατζηπέμος, Θ., Σουμάκη, Ε., Διαρεμέ, Σ., Γιαννακοπούλου, 0. & Τσιάντης, Γ. (2000). Το φαινόμενο του εκφοβισμού στο Δημοτικό Σχολείο: απόψεις μαθητών, απόψεις εκπαιδευτικών. Παιδί και Έφηβος. Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία, Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας Παιδιού και Εφήβου, Τόμος 10, Τεύχος 1. Αθήνα: Καστανιώτη
Νέστορος, Ι .Ν.(επιμέλεια) (1992). Η επιθετικότητα στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία. Αθήνα. Ελληνικά Γράμματα.
Gerldard, K., Gerldard, D., (2010). Η συμβουλευτική ψυχολογία στα παιδιά. Αθήνα: Πεδίο.
*Η αφίσα είναι βασισμένη στην καμπάνια που διεξήχθη στη Γαλλία to 2018 κατά του σχολικού εκφοβισμού και χρησιμοποιήθηκε για την εκπομπή “Πρωταγωνιστές” του Σταύρου Θεοδωράκη.
