Το παιδί, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του, αρχίζει με διάφορους τρόπους να αφήνει το «σημάδι» του. Μουτζουρώνει, φτιάχνει σχέδια είτε με τα δάχτυλα του, είτε με άλλα μέσα όπως για παράδειγμα με ένα κλαδί.
Όσο δυσανάγνωστο και να είναι για τον ενήλικα, το κάθε σχέδιο έχει ένα ξεχωριστό νόημα και ερμηνεία για το παιδί. Ακόμα και σε ένα φύλλο γεμάτο πανομοιότυπες μουτζούρες, το παιδί αποδίδει διαφορετική έννοια στην κάθε μουτζούρα.
Είναι πραγματικά σπουδαίο το νόημα που έχει γι’ αυτό η ζωγραφιά μιας που σε αυτήν βρίσκεται όλος του ο κόσμος, βρίσκεται ο εαυτός του. Το σχέδιο του είναι οι σκέψεις, οι επιθυμίες, οι φόβοι του, οι ανάγκες του. Είναι όλα αυτά που νιώθει αποτυπώνοντάς τα αυθόρμητα σε ένα φύλλο χαρτί, σε έναν τοίχο, στο πάτωμα. Στην ζωγραφιά το παιδί προβάλλει τον εαυτό του, τους σημαντικούς άλλους της ζωής του, την καθημερινότητα του. Η ζωγραφική εξάλλου αποτελεί ένα πολύ δημοφιλές προβολικό τεστ.
Το παιδί δίνει την ευκαιρία στον ενήλικα να εισέλθει στα «άδυτα» της ψυχής του με την χρήση του μέσου αυτού. Σκεφτείτε εξάλλου πως τις περισσότερες φορές το πρώτο πράγμα που κάνει ένα παιδί τελειώνοντας την ζωγραφιά είναι να την δείχνει στο ενήλικα γονιό, δάσκαλο, συγγενή αναμένοντας μια «ανατροφοδότηση», μια επαφή.
Η παιδική ζωγραφιά εξελίσσεται σταδιακά περνώντας από το μουτζούρωμα στα απλά σχήματα και μορφές και κατ’ επέκταση σε ένα πιο ολοκληρωμένο σχέδιο με περισσότερες λεπτομέρειες και παραστάσεις.
Μουτζούρωμα (1-3 ετών)
Πηγή εικόνας: my-family.gr
Είναι η πρώτη έκφραση της δημιουργικότητας του παιδιού. Αφήνει το αποτύπωμα του σε μια επιφάνεια, γεγονός που δίνει την αίσθηση και επιβεβαίωση της ύπαρξης του.
Έχει δύο χαρακτηριστικά: το τρόπο σχεδίασης που αφορά κυρίως την πρόθεση, τον αυθορμητισμό, την προσπάθεια αναπαράστασης ή το συμπτωματικό καθώς και το γραφικό ίχνος που περιλαμβάνει όλα εκείνα που μπορούν να ερμηνευτούν (για παράδειγμα την επικράτηση καμπύλων ή γραμμών, την κάλυψη του χώρου). Προς το τέλος της φάσης αυτής το σχέδιο διαφοροποιείται, τείνοντας να μιμηθεί το «ενήλικο», δηλαδή μια προσπάθεια σχεδιαστικής απεικόνισης.
Το μουτζούρωμα δίνει την δυνατότητα επικοινωνίας ανάμεσα στον ενήλικα και στο παιδί, μιας που μέσω αυτού εκφράζει τον εσωτερικό του κόσμο, την ένταση των συναισθημάτων του καθώς και πολλά στοιχεία του χαρακτήρα του.
Για να μπορεί να ερμηνευτεί το «μήνυμα» που θέλει το παιδί να περάσει με το πρώτο είδος ζωγραφιάς του, θα ήταν καλό να παρατηρήσουμε κάποια χαρακτηριστικά που μπορούν να μας δώσουν αρκετά στοιχεία.
- Το κράτημα του μολυβιού: Χαλαρό ή σφιγμένο
- Η κάλυψη της κόλλας: Γεμάτη κόλλα (Διαχυτικότητα, εξωστρέφεια), λιγότερο γεμάτη (αναστολές, εσωστρέφεια)
- Το σημείο εκκίνησης: Η ανάγκη του παιδιού, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της ζωής του να είναι το επίκεντρο, είναι αυτή που δικαιολογεί την έναρξη του σχεδίου από το κέντρο. Αν συμβαίνει το αντίθετο, γίνεται λόγος για ντροπαλότητα ή εσωστρέφεια.
- Πίεση που ασκεί στην κόλλα: Ανάλαφρος τόνος (ευαισθησία) ή έντονος (έντονη ενέργεια).
- Η γραμμή: Σίγουρη (ελευθερία), τρεμουλιαστή (αναποφασιστικότητα) ή αβέβαιη (φόβος για επίπληξη)
- Η μορφή της μουτζούρας: Η έκφραση της ανάγκης του να «ανοιχτεί» προς τα έξω. Ο κύκλος αποτελεί το πρώιμο σχέδιο του προσώπου, ένα φυσικό στάδιο που εκφράζει την επιθυμία του για επικοινωνία. Η γωνία στην ζωγραφιά είναι ένδειξη έντασης και δυσκολίας σε κάποιο γεγονός της ζωής του. Είναι χαρακτηριστικό των εσωστρεφών παιδιών. Η διακεκομμένη γραμμή είναι ένα σημείο φόβου απομάκρυνσης από τα αγαπημένα πρόσωπα. Η μουτζούρα- κουβάρι φανερώνει δυσφορία, εσωστρέφεια, ανάγκη για προστασία.
Από το μουτζούρωμα στο σχέδιο (3 έως 4 ετών)
Πηγή εικόνας: wordpress.com
Σ’ αυτή την φάση το παιδί επεξεργάζεται μόνο του δύο είδη έκφρασης: τις μορφές και τα σχήματα. Η κόλα είναι ο «χώρος κυριαρχίας» του καθώς εκεί εκδηλώνει κάθε του συναίσθημα (θυμός, φόβος, ζήλια, αγάπη) και κινεί πρόσωπα και καταστάσεις με τα δικά του θέλω. Και στην περίπτωση που εκτιμηθεί αυτό που κάνει από τους γονείς ή τους δασκάλους, το παιδί θα νιώθει σίγουρο και αυτόνομο.
Δημιουργούνται καινούριες, διαφορετικές και περίπλοκες μορφές οι οποίες εξελίσσονται σταδιακά καθώς εξελίσσεται και η σχεδιαστική του δεξιότητα. Πειραματίζεται και μαθαίνει.
Καθώς συνεχίζει να εξασκείται στις μορφές και τελικώς τις τελειοποιεί, σειρά έχουν τα σχήματα. Το παιδί πλέον επιζητεί να «εντάξει» στην ζωγραφιά του στοιχεία πραγματικότητας που είναι δηλαδή πιο εύκολο να ερμηνευτούν από τους υπόλοιπους. Η ανθρώπινη φιγούρα σχεδιάζεται με περισσότερες λεπτομέρειες, σχεδιάζει σπίτι, δέντρο καθώς και κάποια ίσως ασυνήθιστα σχέδια όπως για παράδειγμα αυτοκίνητα, αεροπλάνα. Πλέον «χτίζεται» ένα σκηνικό με στιγμές από την καθημερινότητα του ή της φαντασίας του.
Τα μεταφορικά μέσα στην παιδική ζωγραφιά (αυτοκίνητα, αεροπλάνα, καράβια) δείχνουν πολλές φορές την ανάγκη του παιδιού να εξερευνήσει, τα οδηγηθεί σε φανταστικούς κόσμους.
Τα ζώα επίσης, δίνουν αρκετά στοιχεία για τον χαρακτήρα του παιδιού. Αν για παράδειγμα ζητήσουμε από το παιδί να σχεδιάσει ένα ζώο, η επιλογή που θα κάνει αυθόρμητα ή με βάση την αρέσκεια του, κρύβει ασυνείδητα στοιχεία της προσωπικότητας.
- Η γάτα, περιλαμβάνει την ευγένεια αλλά ταυτόχρονα και την πονηριά.
- Ο σκύλος κρύβει χαρακτηριστικά ειλικρίνειας, καλοσύνης και συναισθηματικής εξάρτησης. Επίσης, παρουσιάζει ικανότητα να κατανοεί εύκολα τους άλλους ανθρώπους.
- Το φίδι που το χαρακτηρίζει η αλλαγή δέρματος, συμβολίζει την εσωτερική και εξωτερική μεταβολή του παιδιού κατά την διάρκεια της ανάπτυξης του.
- Τα άγρια ζώα είναι ταυτισμένα με την επιθετικότητα και την παρορμητικότητα.
- Η μαϊμού είναι μια ένδειξη εξυπνάδας και το άλογο έντονης ζωτικότητας.
- Ο δράκος είναι σύμβολο δύναμης και ισχυρής θέλησης και το ψάρι δείγμα χαράς και ευθυμίας.
- Τα πουλάκια δείχνουν την ανάγκη του παιδιού για φροντίδα και στοργή αλλά συνάμα και την ανάγκη του να «ανοίξει τα φτερά του» και να πετάξει έξω από την «φωλιά του».
Το σχέδιο (από 4 ετών και άνω)
Πηγή εικόνας: nipiagogosgiapanta.blogspot.com
Το σχέδιο του παιδιού αρχίζει να εξελίσσεται και να «εμπλουτίζεται» με περισσότερες λεπτομέρειες όσο μεγαλώνει. Το σχέδιο όπου δίνει ιδιαίτερη σημασία αφορά τον άνθρωπο. Με την σχεδίαση του ανθρώπου, το παιδί ασυνείδητα αναπαριστά τον εαυτό του αποδίδοντας στοιχεία και χαρακτηριστικά του. Το πόσο μεγάλο ή μικρό είναι αυτό το σχέδιο, δείχνει τον βαθμό αυτοεκτίμησης, την αντίληψη που έχει για το σώμα του και την προσωπική του εικόνα μέσα στο περιβάλλον.
Επίσης, συγκεκριμένες αναλογίες που δίνει στα σημεία του σώματος έχουν η κάθε μια την ερμηνεία τους. Ένα μεγάλο κεφάλι ίσως είναι δείγμα ανάγκης επικοινωνίας ενώ ένα μικρό μια ένδειξη για ένα τραυματικό γεγονός που βιώθηκε. Οι μακριοί βραχίονες δείχνουν την ανάγκη του παιδιού για επικοινωνία και επαφή ενώ οι κοντοί δείχνουν αντίθετα τον φόβο, την ντροπαλότητα, την ανασφάλεια του.
Το δέντρο επίσης έχει στοιχειώδη ρόλο στην παιδική ζωγραφιά. Συμβολίζει την υπόσταση του, την ενέργεια του ως άνθρωπος. Τα τρία στοιχεία που θα πρέπει να παρατηρούμε στο σχέδιο αυτό είναι:
- Οι ρίζες: Η μητρική αγάπη, το δέσιμο
- Ο κορμός: Η αντίληψη για τον εαυτό, η ασφάλεια που νιώθει
- Το φύλλωμα: Η αλληλουχία μεταξύ ριζών και κορμού- η προβολή του παιδιού στον έξω κόσμο, η διάθεση για επικοινωνία.
Σημαντικό στοιχείο της ζωγραφιάς του είναι και τα χρώματα που θα χρησιμοποιήσει καθώς όσο πιο σκουρόχρωμα είναι τόσο πιο «επιβαρυμένος» με αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα είναι ο ψυχισμός του. Τα ανάλαφρα και απαλά χρώματα αποτυπώνουν την ηρεμία, την ζωντάνια, ενέργεια, την ικανοποίηση και την ισορροπία στην ζωή του παιδιού.
Το σπίτι στην παιδική ζωγραφιά είναι σύμβολο προστασίας και ασφάλειας, απεικονίζει τις οικογενειακές σχέσεις και τον ρόλο του στην οικογένεια. Ένα μεγάλο σπίτι δείχνει εξωστρέφεια και διάθεση για επαφή ενώ το μικρό σπίτι ντροπαλότητα και εσωστρέφεια. Κλειστά παράθυρα με σταυρούς/κάγκελα δείχνουν κλείσιμο στον εαυτό, αποστέρηση ελευθερίας, υπερπροστασία των γονιών. Ακόμα και η ύπαρξη χερουλιού στην πόρτα είναι ένδειξη του κατά πόσο είναι ανοικτό ή κλειστό ένα παιδί στην κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοινωνία.
Ο οικογενειακός πυρήνας αποτυπώνεται στην παιδική ζωγραφιά γεγονός που δίνει στοιχεία για τον συναισθηματικό κόσμο, την αντίληψη που έχει το ίδιο για την οικογένεια του, την σχέση που έχει με τα μέλη της οικογένειας του. Η ανάγκη του και η επιθυμία του διαχρονική: να αισθάνεται αγαπητό, αποδεκτό και ενταγμένο στο οικογενειακό σύστημα. Όταν το παιδί ζωγραφίσει μια οικογένεια θα πρέπει να παρατηρήσουμε τα εξής: την σειρά των μελών, τα χρώματα που έχει χρησιμοποιήσει για κάθε μέλος, η ύπαρξη ή όχι λεπτομερειών, η απόσταση ανάμεσα στα μέλη, αν έχει γίνει παράληψη κάποιου προσώπου που υπάρχει στην οικογένεια του ή πρόσθεση κάποιου που δεν υπάρχει, οι διορθώσεις και τα σβησίματα, η έμφαση που έδωσε στο κάθε μέλος, σε ποιο σημείο τοποθετεί τον εαυτό του στην ζωγραφιά.
Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πόσα πράγματα μπορεί να «κρύβει» τελικά μια παιδική ζωγραφιά και το πλήθος των μηνυμάτων που μπορεί να μας δώσει. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η κάθε ζωγραφιά έχει διαφορετική σημασία ανά το στάδιο ανάπτυξης που βρίσκεται το παιδί.
Το μόνο σίγουρο είναι πως θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψιν μας την σημαντικότητα και το νόημα που έχει για το παιδί, ακόμα και για ένα σχέδιο που εμείς οι ενήλικες δεν βρίσκουμε κανένα νόημα. Η ενθάρρυνση μας και η θετική ανατροφοδότηση που θα δώσουμε στην ζωγραφιά είναι ένα πολύ σπουδαίο βήμα για την εκφραστικότητα και την αυτοεκτίμηση του.
Είναι σημαντικό το παιδί να νιώθει ότι μπορεί να μοιραστεί τις σκέψεις για το σχέδιο του, να περιγράψει τις λεπτομέρειες του χωρίς να κριθεί ή να παραλλαχθεί το πραγματικό νόημα που βρίσκεται σε αυτό. Είναι αξιόλογο το πόσα πράγματα έχει το παιδί να πει για την ζωγραφιά του αν του δοθεί το «βήμα».
…. Γι΄ αυτό εξάλλου δεν είναι τυχαία η φράση «Μια εικόνα.. χίλιες λέξεις».
Ειρήνη Νικολοπούλου
Κοινωνική Λειτουργός – Βοηθός Εργοθεραπείας
Πηγές:
Κρότι, Ε., Μάνι, Α., Πως να ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια. Η κρυφή γλώσσα των παιδιών, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2003.
Kathy Ring , Angela Anning, Making Sense of Children’s Drawings, Open university press, 2005.
Joseph H. Di Leo, Children’s Drawings As Diagnostic Aids, Taylor & Francis Ltd, 1999.
